«Azərbaycan Respublikası Xarici Ticarətinin Gömrük Statistikasının metodologiyasının» tətbiqi ilə əlaqədar olaraq statistik dəyərin hesablanmasına dair Təlimat

I. Təlimatın məqsədi

Xarici ticarət dövriyyəsinin dəyər qiymətləndirilməsi ölkənin beynəlxalq əlaqələri üzrə onun iqtisadi vəziyyətinin əsas göstəricisidir. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, alqı-satqı sövdələşmələrində alıcı və satıcının götürdükləri öhdəliklərdən asılı olaraq malın bir ölkədən digərinə göndərilməsi üzrə xarici ticarət müqaviləsi Beynəlxalq ticarət palatası tərəfindən hazırlanmış qaydalara əsasən 13 göndərmə kommersiya şərti əsasında bağlanılır («İnkoterms»).

Xarici ticarət müqavilələrinin bağlanılması zamanı müxtəlif göndərilmə ticarət şərtlərinin nəzərə alınması və bundan asılı olaraq malın faktiki dəyərinin hesablanması metodologiyası müxtəlif olduğundan, ayrı-ayrı malların dəyərləri üzrə məlumatların sadəcə olaraq toplanması yolu ilə yekun məlumatın bütün mal dövriyyəsi üzrə alınması kifayət deyil. Belə ki, malların dəyər qiymətləndirilməsi müxtəlif cinslidir və müxtəlif elementlərdən təşkil olunmuşdur. Odur ki, bütün idxal və ixrac olunan mallar üçün eyni cinsli dəyər qiymətləndirilməsi göstəricisinin alınması üçün, bütün malların qiymətlərini vahid bazisə gətirmək lazımdır.

Bu Təlimatın məqsədi gömrük statistikasının metodologiyasına uyğun olaraq malların statistik dəyərinin vahid valyutaya gətirilməsinin və hesablanmasının ümumi qaydalarının şərh edilməsidir.

II. Malların göndərilmə kommersiya (bazis) şərti anlayışı və onların təsnifatı

Xarici ticarət üzrə alqı-satqı müqaviləsində göndərmə kommersiya (bazis) şərtləri xüsusi şərt olaraq, malın bir ölkədən digər ölkəyə çatdırılması zamanı alıcı və satıcının öhdəliklərinin araşdırılmasında, mal üzrə mülkiyyət hüququnun başqasına keçməsində, onun itirilməsində, malın xarab olmasında və ya çatdırılmaması zamanı cavabdehliyi müəyyən edir.

Malların göndərilməsinin kommersiya şərti, həmçinin bazis şərti də adlanır. Ona görə ki, o satıcı-ixracatçıdan alıcı-idxalatçıya malın çatdırılması ilə əlaqədar olan xərclərin kim tərəfindən ödənilməsindən asılı olaraq malın sövdələşmə qiymətinin bazisini (əsasını) müəyyən edir.

Sövdələşmə qiymətinə o xərclər daxil edilir ki, satıcı öz öhdəliyinə müvafiq olaraq göndərmə kommersiya şərti üzrə onların ödənişini öz üzərinə götürür və hesab-fakturaya daxil edir.

Azərbaycan Respublikası ərazisində gömrük işinin beynəlxalq qaydalarla aparılmasına keçilməsi ilə əlaqədar «İnkoterms-90» qaydalarına müvafiq olaraq 13 göndərilmə kommersiya şərti əsasında müqavilə bağlanıla bilər. Bu təsnifat elə təşkil olunub ki, bütün 13 terminin qısa hərflərlə ifadəsi 4 latın hərfinin — «E», «F», «C», «D» biri ilə başlayır. Buna müvafiq olaraq ümumi xüsusiyyətlərinə görə onları 4 qrupa bölmək olar.

Birinci qrupa «E» göndərmənin bu kommersiya şərti yalnız bir termindən ibarətdir. EXB — «zavoddan» — EXW (EX WORKS).

«Zavoddan» ifadəsinin mənası odur ki, satıcı malı öz müəssisəsində alıcıya verdiyi andan öhdəliyini yerinə yetirmiş olur (məsələn, zavodda, fabrikdə, anbarda və s.). Bu göndərilmə kommersiya şərti ilə satıcı malın nəqliyyat vasitəsinə yüklənməsinə və ixrac gömrük vergilərinin ödənməsinə (əgər başqa şərtlər olmamışdırsa) cavabdehlik daşımır. Alıcı isə malın satıcı-müəssisədən təyinat yerinə qədər daşınması ilə əlaqədar bütün riskləri və xərcləri özü çəkir.

İkinci qrupa «F» göndərmənin bu kommersiya şərti üç termindən ibarətdir — FSA, FAS, FOB (FCA, FAS, FOB).

FSA — «franko daşıyıcı». Bu terminin mənası odur ki, satıcı malı ixrac gömrük rəsmiləşdirilməsindən keçirdikdən sonra, alıcı tərəfindən təyin olunmuş daşıyıcıya, razılaşdırılmış yerdə və ya məntəqədə təhvil verdikdə çatdırılma üzrə öz öhdəliyini yerinə yetirmiş olur.

FAS — «gəmi bortu boyunca sərbəst» kommersiya şərtinin mənası odur ki, dəniz daşınmalarında satıcı malı razılaşdırılmış yükləmə limanına gətirərək, onu gəmi bortu boyunca sahildə və ya lixterlərdə yerləşdirdikdə öz öhdəliyini yerinə yetirmiş olur. Bu andan etibarən malların korlanması və ya xarab olması üzrə öhdəliklər satıcıdan alıcıya keçir. FAS şərtində tələb olunur ki, malın ixrac rəsmiləşdirilməsini alıcı yerinə yetirsin. Əgər alıcı birbaşa və ya bilavasitə ixrac gömrük rəsmiləşdirilməsini yerinə yetirə bilmirsə, bu termindən istifadə etmək olmaz.

FOB — «sərbəst gəmi bortunda» kommersiya şərtində mal göstərilmiş yükləmə limanında gəminin məhəccərindən keçdikdə satıcı daşıma üzrə öz öhdəliyini yerinə yetirmiş olur. Malların korlanması və ya xarab olması üzrə öhdəliklər bu andan alıcıya keçir. FOB şərtində tələb olunur ki, malın ixrac rəsmiləşdirilməsini satıcı yerinə yetirsin.

Üçüncü qrupa «C» göndərmənin bu kommersiya şərti dörd termindən ibarətdir — SFR, SİF, SPT, SİP (CFR, CIF, CPT, CIP).

SFR — «dəyər və icarə» şərti, «satıcı malı, alıcının ölkəsindəki təyinat limanına çatdırmaq üçün lazım olan bütün xərcləri və icarə haqqını ödəməlidir» mənasını verir. Malın təyinat limanında boşaldılma xərclərini alıcı ödəyir.

İxrac rəsmiləşdirilməsini satıcı, idxal rəsmiləşdirilməsini isə alıcı aparır.

SİF — «dəyər, sığorta və icarə». Göndərmənin bu kommersiya şərtində malın alıcı ölkənin təyinat limanına çatdırılması, həmçinin malın sığortalanması da satıcının öhdəsinə düşür.

İxrac rəsmiləşdirilməsini satıcı, idxal rəsmiləşdirilməsini isə alıcı aparır.

SPT — «daşınma … (təyinat yeri) qədər ödənilib» kommersiya şərtində satıcı malın alıcının ölkəsində yerləşən təyinat yerinə aparılmasına və alıcının anbarına malı aparan daşıyıcıya təhvil verilməsinə cavabdehlik daşıyır.

İxrac rəsmiləşdirilməsini satıcı, idxal rəsmiləşdirilməsini isə alıcı aparır.

SİP — «daşınma və sığortalama … (təyinat yeri) qədər ödənilib». Bu göndərmə kommersiya şərtində satıcının öhdəsinə, malın satıcının ölkəsində yerləşən təyinat yerində daşıyıcıya təhvil verilməsi və yükün öz hesabına sığortalanması düşür.

İxrac rəsmiləşdirilməsini satıcı, idxal rəsmiləşdirilməsini isə alıcı aparır.

Dördüncü qrupa — «D» göndərilmənin bu kommersiya şərti beş termindən ibarətdir — DAF, DES, DEK, DDU, DDP — (DAF, DES, DEQ, DDU, DDP).

DAF — «sərhədə qədər göndəriş». Təyin olunmuş vaxtda sərhəddə razılaşdırılmış məntəqəyə malın gətirilməsi satıcının öhdəsinə düşür.

Burada «sərhəd» termini altında istənilən sərhəd, ixracatçı ölkənin sərhədi, eləcə də idxalatçı ölkənin sərhədi başa düşülür. Odur ki, bu şərt daxilində konkret yerin və ya məntəqənin adı göstərilməklə sərhədin dəqiq təyin edilməsi əsasdır.

İxrac rəsmiləşdirilməsini satıcı, idxal rəsmiləşdirilməsini isə alıcı aparır.

DES — «gəmidən göndəriş». Əgər mal gəminin bortunda alıcıya təhvil verilibsə və hələ razılaşdırılmış təyinat limanında gömrükdən keçməyibsə, satıcı çatdırılma üzrə öz vəzifəsini yerinə yetirmiş hesab edir. Alıcının ölkəsində yerləşən təyinat limanına qədər malın çatdırılması üzrə bütün xərcləri və riskləri satıcı çəkir.

İxrac rəsmiləşdirilməsini satıcı, idxal rəsmiləşdirilməsini isə alıcı aparır.

DEK — «gəminin yan aldığı körpüdən göndəriş» şərtində satıcı gömrük rəsmiləşdirilməsindən keçən malı razılaşdırılmış təyinat limanında gəminin yan aldığı körpüdən alıcıya çatdırılması öhdəliyini yerinə yetirir. Satıcı malın çatdırılması zamanı bütün riskləri, eləcə də rüsum, vergi və yığımları özü çəkir.

Əgər satıcı idxala birbaşa və ya bilavasitə lisenziya ala bilmirsə, bu termini işlətmək olmaz.

İxrac və idxal rəsmiləşdirilməsini satıcı aparır.

DDU — «rüsum ödənilmədən göndəriş». Bu göndərmə kommersiya şərtini bəzən «rüsum ödənilmədən alıcının franko-anbarı» da adlandırırlar.

Satıcı malın alıcının anbarına çatdırılmasına qədər bütün xərcləri və riskləri ödəyir. Bu zaman, ixrac rəsmiləşdirilməsini satıcı aparır və çəkilən xərclərə idxal rəsmiləşdirilməsi aid edilmir.

DDP — «rüsum ödənilməklə göndəriş». Bu göndərilmə kommersiya şərti bəzən «alıcının anbarına göndəriş» də adlandırılır. Bu şərt daxilində idxal və ixrac rəsmiləşdirilməsi ödənilməklə mal alıcının anbarına çatdırılır.

III. İdxal və ixrac olunan malların qiymətləndirilməsi

Xarici Ticarət dövriyyəsinin qiymətləndirilməsi gömrük statistikasının qarşısında duran məsələlərdən ən vacibdir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, beynəlxalq ticarət praktikasında sövdələşmələr müxtəlif şərtlər daxilində həyata keçirilir. Bundan asılı olaraq, eyni mal alınma yerində bir qiymətə, çatdırılma yerində isə başqa qiymətə (bir az yüksək qiymətə) olacaqdır. Belə ki, malın istehsalçıdan istehlakçıya hərəkəti zamanı onun qiyməti daşınma, sığorta və s. əlavə xərclərin hesabına artacaqdır.

İxrac olunan malların uçotu FOB-liman və ya DAF-sərhəd qiymətləri üzrə, idxal olunanlar isə SİF-liman və ya SİP-sərhəd qiymətləri ilə aparılır.

Bu cür uçot praktikası müəyyən iqtisadi məna kəsb edir, çünki ixrac olunan malları FOB qiymət bazisi ilə qiymətləndirərkən, ixrac edən ölkənin bilavasitə sərhədindən mala çəkilən bütün xərclərin ümumi cəmi, idxal olunan malların qiymətinin hesablanması zamanı isə — SİF bazis qiymətində alıcının xarici malı almaq üçün sərf etdiyi xərclərin cəmi göstərilir. İstənilən növ daşımalarda SİF və FOB bazis qiyməti tətbiq olunur.

SİF və FOB qiymətlərinin əmələ gəlməsini aşağıdakı sxemdə izləmək olar:

1. Malın qiymətinə aşağıdakılar daxildir:

IV. Malların statistik dəyərinin bazis qiymətlərinə gətirilməsi

V. Statistik dəyərin hesablanılması

1993-cü ilin yanvarın 1-dən statistik dəyər Azərbaycan Respublikasının Milli Bankının YGB-nin rəsmiləşdirilməyə qəbul olunan gününə olan kursla ABŞ dolları ilə ifadə olunur. İdxal və ixrac edilən malların statistik dəyəri aşağıdakı qaydada hesablanaraq nəticələri YGB-nin 46-cı qrafasında yazılır.

a) İdxal əməliyyatları üzrə

Beynəlxalq praktika göstərir ki, müqavilə göndərmə şərtləri malın statistik dəyəri üzrə seçilmiş baza şərtinə — SİF liman və ya SİP sərhəd təyinat məntəqəsinə tam uyğundur. Bununla əlaqədar olaraq, idxal əməliyyatlarında YGB-nin 46-cı qrafası manatın dollara kursu nəzərə alınmaqla aşağıdakı qaydada hesablanılır: